Onderzoekslijn – Opstakel of oogappel. De actuele fascinatie van het offer
Interdisciplinair en interreligieus onderzoeksproject NOSTER
Probleemstelling
Het offer is een centraal kenmerk van de meeste religieuze tradities, maar in het perspectief van de moderniteit is het tegelijk een moeilijk te doorgronden categorie. Cultureel-antropologen, theologen, religiewetenschappers en filosofen agenderen en problematiseren het offer, wijzend op de complexe en beladen relaties die bestaan tussen offer en geweld, tussen zelfopoffering en autonomie, en tussen religieus martelaarschap en terrorisme, en zij proberen via onderzoek en discussies door te dringen tot de fascinatie die van het fenomeen offer uitgaat.
Deze fascinatie lijkt samen te gaan met een toenemende verspreiding van de term ´offer´, buiten het strikt religieuze terrein, voor allerlei verschijnselen in de publieke en in de persoonlijke sfeer die te maken hebben met zelfvernietiging en niets ontziende terreur aan de ene kant, maar ook met toewijding, overgave en zichzelf wegcijferen voor de ander anderzijds. Want offeren kan ook dankbaarheid uitdrukken, lofprijzing, gemeenschapszin en inzet voor de arme. Hoe komt het dat het offer enerzijds een ondoorzichtig, van vreemdheid doortrokken, ´ouderwets religieus´ fenomeen lijkt, terwijl er tegelijk een grote actuele fascinatie van uit lijkt te gaan
In dit onderzoeksproject wordt deze nieuwe fascinatie voor het offer zowel bekeken in het licht van de klassieke religieuze herkomst en betekenissen van het offer, als benaderd via het bestuderen van hedendaagse toe-eigeningen van en reflecties op het offer, en wordt nagestreefd om deze twee onderzoeksvelden direct op elkaar te betrekken in wetenschappelijke discussie. Voorop staat dat het hierbij om een interdisciplinaire en interreligieuze wetenschappelijke onderzoekssamenwerking gaat, waar wetenschappers uit verschillende achtergronden bij worden betrokken.
Uitwerking
Aan de ene kant volgen we in dit project het spoor dat het religieuze offer feitelijk en reflexief heeft getrokken. Het offer heeft aanzienlijke ontwikkelingen doorgemaakt en specifieke bijdragen geleverd aan de ontwikkelingen van religieuze praktijken en reflectie. Op het punt van het offer zien we dat zowel de klassieke Oudheid als jodendom en christendom een wending naar ‘de ontdekking van het innerlijke zelf’ (Assmann) hebben doorgemaakt in de eerste eeuwen van onze jaartelling. In de geschiedenis van het denken over offer is een spirituele overgang (Stroumsa) aanwijsbaar van het letterlijke offeren van dieren, gewassen en plengoffers naar religieuze studie, gebed, liefdadigheid en ascese als offers. De ontdekking van het innerlijke zelf heeft verder zijn weerslag gehad op opvattingen over lichamelijkheid en schuld en op de betekenis van rituelen als zodanig. Ook het boeddhisme kent een spirituele herinterpretatie van het offer in het hindoeïsme. Het Vedische offer wordt overigens wel gezien als de oudste offerpraktijk in de geschiedenis van de mensheid (F. Staal), en ook vandaag vormt het offer nog het hart van de hindoereligie.
Het religieuze offer heeft niet alleen grote veranderingen doorgemaakt maar ook zelf voortdurend aanleiding gegeven tot oppositie, legitimatie, debat, reflectie: het vormt niet alleen het hart van de religieuze praktijk maar ook van religieuze narrativiteit en reflectie die deze praktijken weerspiegelen en van commentaar voorzien, zoals blijkt uit (koran en bijbel) teksten (o.a. Genesis 22, ´Het offer van Abraham´) en historische discussies. In patristische teksten over de bijbelse figuur Simson woedt bijvoorbeeld de strijd over de vraag of deze een martelaar is of een zelfmoordenaar. En de kwestie of de kruisdood van Christus als een uniek en eenmalig offer beschouwd moet worden of dat de uitwerking hiervan een opofferende houding van de gelovige veronderstelt en vereist, verdeelt katholieken en protestanten: geldt het offer als prestatie en als middel om de godheid te beïnvloeden, of bestaat het offer juist uit de uiterste overgave aan de bron van leven? (Ivan Strensky, Theology and the First Meaning of Sacrifice, 2003)
Aan de andere kant willen we een aantal hedendaagse benaderingen en probleemstellingen van het fenomeen offer bij elkaar brengen: filosofische perspectieven (uit onder meer het werk van Agamben, Girard, Kristeva, Levinas, Nancy, Zizek); multidisciplinaire debatten over autonomie en heteronomie; gender gerelateerde probleemstellingen (in hoeverre wordt offerbereidheid traditioneel toegeschreven aan vrouwen en het uitvoeren van het offer alleen voorbehouden aan mannen? Zie o.a. Nancy Jay, Throughout Your Generations For Ever); etnologische studies; politieke kwesties (terrorisme, fundamentalisme); en theologische disputen. Samen vormen zij een spannende uitdaging voor een interdisciplinair en maatschappelijk relevant wetenschappelijk onderzoek, zoals beoogd in dit project.
We onderkennen dat met de term offer in principe wordt verwezen naar een enorme veelheid van opvattingen en praktijken, van het daadwerkelijk offeren en doden van dieren of mensen, en van zichzelf, ten behoeve van iets hogers (een godheid, een ideaal), tot aan het plaatsvervangende en symbolische offeren van gewassen en geschenken. Hoewel het waarschijnlijk onmogelijk is om één essentieel kenmerk te traceren dat door alle opvattingen en praktijken van offer wordt gedeeld, zijn er wel netwerken van overeenkomsten aanwijsbaar, zoals het rituele karakter van sommige offerpraktijken, de symbolische betekenissen in andere, de wijze waarop het in offers geïmpliceerde verlies wordt gelegitimeerd en zingegeven, of het geschenkkarakter (genereus of economisch) van het offer. Kathryn McClymond onderscheidt in Beyond Sacred Violence: A Comparative Study of Violence (2008) ten minste zes benaderingen van (opvattingen van) het offer: als gedramatiseerde mythe, als uitwisseling of ruil, als iets dat wordt gegeten (maaltijd of cuisine), als ritueel zonder functie, doel of (symbolische) betekenis (structuralisme), als gender gerelateerde kwestie, en als geweld.
Aanpak / werkwijze
In dit onderzoeksproject wordt het fenomeen offer benaderd vanuit drie invalshoeken die het mogelijk moeten maken om de specifieke vragen die vanuit de moderniteit aan het offer worden gesteld aan de orde te stellen, en die ook omgekeerd ruimte bieden voor de kwesties die het fenomeen offer met zijn specifieke religieuze connotaties voor en binnen de moderniteit oproept.
De drie invalshoeken zijn thematisch gekozen en zullen elk worden uitgewerkt binnen een cluster van auteurs die zich met elkaar over dit thema buigen. In elk cluster staat een kernverhaal centraal over een offer uit een van de grote religieuze traditie en worden de auteurs uitgenodigd om op dit kernverhaal te reageren en dit indien mogelijk te verbinden met een concrete casus uit de eigen of uit een andere religieuze traditie (naar eigen keuze). Er vindt een aantal bijeenkomsten plaats (tenminste twee per cluster) waarin de afzonderlijke bijdragen gezamenlijk worden besproken en van commentaar worden voorzien.
1. Offer en gemeenschap
Wat zijn verbanden tussen offer en gemeenschap; in hoeverre werken offers gemeenschapstichtend, consoliderend; of zijn zij juist ondermijnend? In hoeverre heeft het offer als cuisine hier een bijzondere betekenis?
Als kernnarratief of paradigmatisch verhaal wordt (een beschrijving van) een offer- of verzoeningsmaal genomen uit een van de inheemse Afrikaanse religies. Voorbeelden van een casus die hiertegenover geplaatst kan worden zijn de liturgische praktijk van de eucharistie of de film Breaking the Waves van Lars von Trier.
Van de auteurs van de afzonderlijke bijdragen wordt gevraagd aan te sluiten bij, of althans te reageren op het paradigmatische verhaal van dit cluster.
2. Offer en ritueel
Hier gaat het om rituele, niet-nuttige en niet-functionele aspecten van het offer. Speciale aandacht besteden we hier aan transformatie van het offerandum in en door het offer.
Als kernnarratief of paradigmatisch verhaal wordt hier een hindoeïstisch verhaal over of beschrijving van een offer genomen. Voorbeelden van een casus die hiertegenover geplaatst kan worden zijn het Zuid-Europese stierengevecht of een offerritueel dat de vraag naar verspilling, overbodigheid of de zinloosheid van het offer aan de orde stelt.
Van de auteurs van de afzonderlijke bijdragen wordt gevraagd aan te sluiten bij, of althans te reageren op het paradigmatische verhaal van dit cluster.
3. Offer en identiteit
Wat is de betekenis van offer en zelfoffer voor de (de)constructie van identiteit (identiteit krijgen door het te verliezen of los te laten)? Bijzondere aandacht is hierbij voor genderidentiteit.
Als kernnarratief wordt genomen het offer van Abraham uit de Koran. Auteurs van bijdragen wordt gevraagd aan te sluiten bij, of althans te reageren op het paradigmatische verhaal van dit cluster.
Marcel Poorthuis 